Việc sản xuất phân tán, nhỏ lẻ dẫn đến khó khăn cho đầu tư cơ sở hạ tầng, tổ chức liên kết sản xuất và kiểm soát chất lượng sản phẩm trái cây.

Sản xuất cây ăn trái ở ĐBSCL rất nhiều tiềm năng nhưng cũng đối mặt với không ít thách thức.

Sản xuất nhỏ lẻ, khó kiểm soát chất lượng

ĐBSCL hiện có khoảng 307.000ha CAT, chiếm gần 40% diện tích CAT của cả nước, hằng năm cung cấp cho thị trường khoảng 4 triệu tấn trái, gồm: chuối, xoài, cam, nhãn, khóm, bưởi, sầu riêng, thanh long, chôm chôm, quýt… ĐBSCL cũng là nơi có nhiều giống CAT bản địa ngon nổi tiếng như xoài cát Hòa Lộc, xoài cát chu, vú sữa Lò Rèn, sầu riêng Chín Hóa, bưởi da xanh, bưởi Năm Roi, quýt hồng... Những năm qua, ĐBSCL không chỉ là vùng trồng CAT chủ lực cung cấp trái cây cho các tỉnh, thành trong nước mà còn đóng vai trò quan trọng trong cung cấp nguyên liệu cho chế biến và xuất khẩu. Trong đó, trái xoài đang được thị trường Nhật Bản, Hàn Quốc ưa thích; thanh long, nhãn, vúa sữa, chôm chôm đã xuất khẩu sang Mỹ với sản lượng gia tăng hằng năm. Bưởi da xanh, Năm Roi đang được các thị trường châu Á có nhu cầu nhập khẩu dạng tươi. Riêng thanh long là mặt hàng quả xuất khẩu chủ lực với khoảng 1,1 tỉ USD năm 2018.

Theo ông Lê Thanh Tùng, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn - NN&PTNT), có thể chỉ ra những vấn đề còn tồn tại trong sản xuất và tiêu thụ trái cây ở ĐBSCL, như: quy mô diện tích mỗi hộ còn thấp và thiếu tập trung, trừ cây khóm và cây thanh long có vùng trồng khá tập trung; việc sản xuất phân tán, nhỏ lẻ dẫn đến khó khăn cho đầu tư hạ tầng, tổ chức liên kết sản xuất và kiểm soát chất lượng sản phẩm. “Nông dân chủ yếu dựa vào kinh nghiệm là chính, mỗi nhà vườn có cách áp dụng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật khác nhau, tình trạng này dẫn đến trong cùng một loại trái cây nhưng chất lượng và an toàn thực phẩm khác nhau. Các doanh nghiệp rất khó có được khối lượng hàng đủ lớn với chất lượng đảm bảo và đồng đều về kích thước, ngoại hình trái. Sản xuất trái cây an toàn theo quy trình thực hành nông nghiệp tốt (GAP) tuy đã hình thành tại các vùng trồng CAT, nhưng diện tích trồng đạt theo quy trình này còn rất hạn chế”- ông Tùng cho biết.

Tại Hội thảo Sản xuất cây ăn quả bền vững do Viện Cây ăn quả miền Nam tổ chức mới đây tại Tiền Giang, các chuyên gia nông nghiệp, nhà khoa học đều đánh giá tiềm năng của ĐBSCL trong cung cấp nguồn hàng trái cây xuất khẩu còn rất lớn, không chỉ các thị trường truyền thống mà còn xuất đi các thị trường khó tính. Cơ hội gia tăng giá trị xuất khẩu trái cây những năm tới có nhiều chuyển biến theo hướng tích cực như sản xuất rau quả an toàn theo quy trình GAP, chất lượng rau quả được nâng lên, Việt Nam đang tăng cường đàm phán với các nước nên hứa hẹn thị trường sẽ tiếp tục được mở rộng.

Thách thức từ biến đổi khí hậu

Ông Nguyễn Văn Hòa, Viện trưởng Viện Cây ăn quả miền Nam, cho biết: Những năm gần đây, thị trường rau quả của Việt Nam tăng trưởng tốt. Riêng năm 2018, Việt Nam đã xuất sang hơn 60 quốc gia, đạt kim ngạch khoảng 3,8 tỉ USD. Tuy kết quả khả quan nhưng một trong những thách thức lớn nhất hiện nay của ngành sản xuất CAT ở ĐBSCL là sự tác động nặng nề của biến đổi khí hậu. Hạn hán và xâm nhập mặn đã gây thiệt hại nặng về mặt kinh tế, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh trưởng, phát triển của các vườn CAT. “Để thích ứng với biến đổi khí hậu, phục vụ tái cơ cấu ngành nông nghiệp cho vùng ĐBSCL, chúng ta cần thay đổi sản xuất theo khoa học và đẩy mạnh sản xuất CAT  theo hướng hữu cơ để sản phẩm bền vững, có thể cạnh tranh tốt ở thị trường thế giới”- ông Hòa nói.

Trong bối cảnh nhu cầu thị trường trái cây ngày càng khắt khe về chất lượng, nhất là yếu tố an toàn thực phẩm, nếu không có sự chuyển biến mạnh mẽ trong việc sản xuất theo hướng an toàn, sẽ dẫn đến nhiều thách thức lớn trong duy trì xuất khẩu ở mức cao và bền vững. Đặc biệt, đại bộ phận trái cây sản xuất được sử dụng dưới dạng ăn tươi, chế biến rất hạn chế, điều này cũng trở thành điểm yếu trong xuất khẩu trái cây đi các thị trường xa và khó tính. Đối với nhiều loại trái cây, do có thời gian bảo quản ngắn, tỷ lệ hư hỏng cao, thiếu điều kiện chế biến, công nghệ sau thu hoạch kém, đã và đang dẫn đến nhiều phiền toái cho nhà vườn và doanh nghiệp kinh doanh trái cây. Bên cạnh đó, an toàn thực phẩm là một vấn đề hết sức quan trọng trong phát triển kinh tế xã hội, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và môi trường. Trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng gay gắt, việc sản xuất trái cây không đảm bảo an toàn sẽ làm giảm khả năng tiếp cận thị trường dẫn đến phát triển không bền vững.

Theo ông Lê Thanh Tùng, thời gian tới cần triển khai thực hiện hiệu quả Quyết định số 899/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về “Tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững”. Tiếp tục mở rộng diện tích một số CAT chủ lực có giá trị xuất khẩu như chuối, xoài, khóm, nhãn... phục vụ tốt nhu cầu tiêu thụ nội địa, hạn chế nhập khẩu và gia tăng xuất khẩu. “Tập trung nâng cao năng suất, chất lượng, an toàn thực phẩm, giảm giá thành; tăng tỷ lệ sản phẩm có chứng nhận (an toàn, GAP, hữu cơ,...), đẩy mạnh sản xuất rải vụ thu hoạch. Nâng cao năng lực bảo quản, giảm tổn thất sau thu hoạch cả về số lượng và chất lượng. Tăng cường chế biến sâu các sản phẩm trái cây, gia tăng giá trị sản xuất đồng thời tránh các hàng rào kỹ thuật đối với các sản phẩm tươi sống, mở rộng thị trường, tăng khối lượng và giá trị xuất khẩu. Xây dựng thương hiệu, chỉ dẫn địa lý, chứng nhận bảo hộ độc quyền thương hiệu hàng hóa tại Việt Nam cho các loại trái cây đặc sản” - ông Tùng nhấn mạnh.