Tương truyền, xưa có cặp vợ chồng tiều phu nghèo hiếm muộn con cái nên được Quan Thế Âm thương tình cứu giúp. Một ngày, người chồng đốn gốc thông già trên đỉnh núi thì bật ra 32 đồng tiền vàng, hỏi cao tăng thì mới biết đó là phép ứng hiện của Quan Âm Bồ Tát. Người tiều phu cầu khẩn rằng nếu sinh được con trai thì sẽ dựng chùa thờ. Điều ước được linh ứng, tiều phu bèn dựng chùa thờ Phật. Người dân trong vùng tìm về cầu linh hiển ứng nên gọi là chùa Quan Âm hay chùa ông Bổ.
Chùa Bổ là một trong những nơi còn giữ nguyên bản nét kiến trúc truyền thống Việt cổ, độc đáo và khác biệt so với các ngôi chùa truyền thống ở miền Bắc Việt Nam
Chùa Bổ Đà vừa là nơi thờ Phật, vừa là nơi tu tập của tăng, ni của Thiền phái Lâm Tế qua nhiều thế kỷ. Di tích này gồm chùa cổ Bổ Đà sơn, chùa chính Tứ Ân tự, am Tam Đức (xây dựng sau, vào thời Hậu Lê), vườn tháp và ao miếu.
Chùa Tứ Ân trong khu di tích được thiết kế theo lối kiến trúc đặc biệt kiểu "nội thông ngoại bế" với 16 khối kiến trúc liên hoàn nối thông nhau tạo thành hệ thống các tòa ngang dãy dọc, tạo vẻ u tịch, thanh vắng và huyền thoại.
Các tòa ngang dãy dọc của chùa Bổ Đà tạo vẻ u tịch, thanh vắng
Xung quanh chùa được trình tường đất cao từ 2 đến 3 m. Đây là nét kiến trúc độc đáo, đặc sắc không chỉ riêng trong tỉnh Bắc Giang mà các ngôi chùa truyền thống ở miền Bắc Việt Nam cũng rất hiếm thấy.
Nhà chùa đã dùng đá núi, gạch chỉ và đất thó tạo nên bức tường bao quanh để giữ gìn giấc ngủ ngàn thu cho các nhà tu hành
Chùa Bổ Đà hiện còn lưu giữ được vườn tháp đẹp và lớn nhất Việt Nam với gần 100 ngôi tháp. Vườn tháp (rộng 7.784 m2) được xây dựng theo những quy định riêng, rất chặt chẽ của thiền môn, chứa xá lị, tro cốt nhục thân của hơn 1.200 vị tăng, ni.
Các ngôi tháp được xây 3-4 tầng bằng đá và gạch chỉ, được bít mạch bằng vôi vữa trộn với mật mía và bột giấy bản
Vườn tháp chùa Bổ Đà được xây dựng trong khoảng 300 năm. Mỗi ngôi tháp chứa xá lị, tro cốt của 4-26 vị tăng, ni. Đặc biệt, ngôi tháp an táng 26 nhà sư là tháp mà tất cả các sư đều là anh em cùng sơn môn, cùng tu một thầy, khi sống gắn bó với nhau nên khi qua đời vẫn muốn được nằm cạnh nhau.
Tháp mộ sư tăng trên đỉnh tháp bao giờ cũng gắn bình cam lộ đặt trên tòa sen. Trong khi tháp sư ni thì đỉnh tháp lại được gắn một búp sen. Nhờ đó du khách đến vãn cảnh chùa có thể biết được có bao nhiêu vị tăng, ni viên tịch và yên nghỉ ở chốn này.
Trải qua gần 3 thế kỷ, mộc bản với gần 2.000 bản khắc bằng chữ Hán, chữ Nôm, chữ Phạn vẫn còn rất sắc nét, không hề bị mối mọt. Mỗi bản in trong kho mộc bản còn xứng đáng là tác phẩm đồ hoạ đẹp. Ngày 25-12-2017, Thủ tướng Chính phủ ký quyết định công nhận "Mộc bản chùa Bổ Đà" là bảo vật quốc gia.
Cây vối cổ gần 400 năm ở chùa Bổ Đà
Với những giá trị đặc biệt về lịch sử và kiến trúc nghệ thuật, năm 1992, chùa Bổ Đà được Bộ Văn hóa-Thông tin (nay là Bộ VH-TT-DL) xếp hạng Di tích cấp quốc gia. Năm 2016, chùa Bổ Đà được công nhận Di tích quốc gia đặc biệt.
Chùa Bổ Đà từng gây ồn ào dư luận vì việc dựng thêm tam quan, vốn được coi không có trong chùa. Tuy nhiên, ông Nguyễn Đại Lượng, Phó Chủ tịch UBND huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang, cho hay việc xây dựng tam quan tại chùa Bổ Đà đã được Bộ VH-TT-DL cấp phép từ năm 2016, khi đó chùa Bổ Đà còn là di tích lịch sử cấp quốc gia (chưa phải là Di sản lịch sử quốc gia đặc biệt). Tuy nhiên, thời điểm đó chưa có kinh phí nên công trình phải tạm hoãn.
Nét đẹp rêu phong của ngôi chùa ngàn năm tuổi nổi tiếng nhất nhì tỉnh Bắc Giang
Ông Lượng cũng cho rằng theo lịch sử, tam quan chùa Bổ Đà đã từng được tiến hành xây dựng, tuy nhiên, quá trình vận chuyển gỗ đã bị lũ cuốn khiến cho việc xây dựng tam quan không thực hiện được. Gỗ để dựng tam quan khi đó đã được người dân trục vớt để xây dựng ở 2 chùa khác là chùa Đáp Cầu và chùa Yên Ninh cùng thuộc phái Lâm Tế thuộc hạ nguồn sông Cầu. Hiện nay, ở 2 ngôi chùa này vẫn còn lưu giữ những cây gỗ được khắc hai chữ "Bổ Đà".
